Badaniem zmian zachodzących w litosferze i na jej powierzchni zajmuje się geologia historyczna.
Przyjmuje ona zasadę, że zjawiska i procesy geologiczne mające miejsce
w przeszłości są odzwierciedlone we współcześnie
odnalezionych skamieniałościach. Pozwalają one bardzo precyzyjnie
określić wiek skał – zarówno bezwzględny (metoda izotopowa),
jak i względny. Na podstawie badań radiometrycznych w miarę precyzyjnie
określono bezwzględny wiek Ziemi na ok. 4,6 miliarda lat.
W celu poznania dziejów Ziemi, oprócz wieku bezwzględnego skał, istotne jest także ustalenie ich wieku względnego oraz odtworzenie następstw zdarzeń z przeszłości naszej planety. Uzyskuje się to wieloma sposobami, np. metoda stratygraficzna oparta na ułożeniu skał mówi, że skała osadowa leżąca wyżej jest młodsza od skały osadowej leżącej poniżej. Jednak przy datowaniu wieku skał oraz poznawaniu wydarzeń z minionych epok najszersze zastosowanie ma paleontologia.
Szczątki, odciski i odlewy organizmów żyjących w prehistorii występują
dziś w skałach jako skamieniałości, dzięki którym można precyzyjnie
określić wiek skał – bezwzględny (metodą izotopową) i względny (metodą
radiometryczną). Szczególnie duże znaczenie mają tzw. skamieniałości przewodnie,
czyli ślady gatunków, które pojawiły się na Ziemi na krótki okres czasu
(z geologicznego punktu widzenia) i występowały powszechnie.
__________
Podział dziejów Ziemi na jednostki geologiczne – ery, okresy, epoki, piętra – opracowany został z uwzględnieniem:
- zmian w świecie organicznym,
- zmian klimatu,
- wielkich ruchów górotwórczych.
Gdyby dzieje Ziemi sprowadzić do jednego roku wówczas zależności pomiędzy czasem trwania poszczególnych er wyglądałyby następująco:
__________
PREKAMBR (archaik i proterozoik) – najstarsza, najdłuższa i najsłabiej poznana era:
- rozpoczął się z chwilą powstania skorupy ziemskiej, a zakończył, gdy intensywnie zaczęło rozwijać się życie;
- uformowały się pierwsze kontynenty, powstała atmosfera i hydrosfera;
- trwały nieustanne procesy górotwórcze i wybuchy wulkanów;
-
brak skamieniałości świadczyć może o braku życia; wiadomo jednak jest,
że już w proterozoiku pojawiły się pierwsze pojedyncze komórki
utożsamiane z bakteriami i sinicami, z których zaczęły ewoluować
pierwsze rośliny zdolne do procesu fotosyntezy (produkcji tlenu);
- wzrost zawartości tlenu w atmosferze spowodował znaczny rozwój świata organicznego, co zakończyło prekambr.
PALEOZOIK – era rozwoju życia:
-
bardzo charakterystyczne dla paleozoiku są wielkie ruchy górotwórcze
(orogeneza kaledońska, orogeneza hercyńska), które spowodowały powstanie
olbrzymich łańcuchów górskich;
- podczas całej ery kontynenty
dryfowały i zmieniając swoje położenie zmieniały strefy klimatyczne,
ostatecznie jednak ponownie połączyły się w jeden wielki superkontynent
nazwany Pangeą;
- świat organiczny intensywnie się rozwijał;
-
w kambrze pojawiły się pierwsze bezkręgowce zdolne do wytwarzania
szkieletów i pancerzy, z tego okresu pochodzą m.in. ślady trylobitów –
pierwszej skamieniałości przewodniej;
TRYLOBIT– kambryjska skamieniałość przewodnia
- w kolejnych okresach rozwijały się rośliny naczyniowe;
- z ordowiku pochodzą szczątki najstarszych kręgowców;
-
początkowo życie ograniczało się do środowiska wodnego, ale
stopniowo najpierw rośliny (w sylurze), a następnie zwierzęta (w
dewonie) zaczęły zasiedlać środowisko lądowe;
- w karbonie bujny rozkwit roślinności (potężne skrzypy, widłaki, paprocie) dał początek bogatym złożom węgla kamiennego;
- pod koniec ery pojawiły się pierwsze gady;
MEZOZOIK – era dominacji olbrzymich dinozaurów:
-
w dalszym ciągu zmieniał się rozkład kontynentów i oceanów –
Pangea uległa rozpadowi, a powstałe w ten sposób kontynenty dryfowały
w kierunku obecnego ich położenia;
- w erze tej zanotowano stosunkowo
małe nasilenie ruchów górotwórczych, dopiero w kredzie pojawiły się
pierwsze oznaki (fazy) orogenezy alpejskiej;
- charakterystyczne były częste transgresje i regresje mórz i oceanów, stąd pochodzą pokłady wapieni i innych skał osadowych;
- w świecie flory dominowały rośliny nagozalążkowe ustępując pod koniec ery roślinom okrytozalążkowym;
- na lądzie, w wodzie i w powietrzu zaczęły panować gady;
- na okres jury przypada szczyt rozwoju grupy gadów zwanej dinozaurami, która wyginęła pod koniec kredy;
- w jurze pojawił się pierwszy ptak (archeopteryks);
- skamieniałościami przewodnimi mezozoiku były amonity i belemnity;
BELEMNITELLA – belemnit pochodzący z kredy
- u schyłku mezozoiku większość gadów wymarła – nastała era ssaków, które zaczęły wyodrębniać się na drodze ewolucji.
KENOZOIK – najmłodsza era, trwająca do chwili obecnej:
-
w starszym okresie (paleogenie) miało miejsce właściwe wypiętrzenie gór
fałdowania alpejskiego (jego działanie odczuwamy do dziś jako np.
trzęsienia ziemi);
- na początku czwartorzędu, wraz z ochłodzeniem klimatu, nastąpiło wielu obszarów naszego globu (epoka plejstocenu);
- ukształtowanie pionowe i poziome kontynentów przybrało obraz zbliżony do współczesnego (patrz:
rozmieszczenie lądów na Ziemi w Paleogenie);
-
ewolucja organizmów doprowadziła do powstania obecnych gatunków, które
w dalszym ciągu odkrywane są przez gatunek dominujący – homo sapiens,
tj. rozumny.
